Jeśli oboje małżonkowie nie wystąpią do sądu ze zgodnym żądaniem nieorzekania o winie, sąd w wyroku rozwodowym ma obowiązek orzec, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednocześnie przypisanie małżonkowi winy w spowodowaniu rozkładu pożycia wymaga ustalenia, że zostały naruszone obowiązki małżeńskie na skutek umyślnego bądź nieumyślnego zachowania.
Pojęcie winy rozkładu pożycia
Definicji winy nie znajdziemy ani w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, ani cywilnym, pojęcie to zostało jednak wyjaśnione w doktrynie i orzecznictwie sądów. Na grunt prawa rozwodowego możemy wiec przenieść rozumienie winy obowiązujące w prawie cywilnym. W tym świetle za zawinione trzeba uznać działanie (bądź zaniechanie) będące wyrazem woli jednego z małżonków, które – naruszając obowiązki wynikające z obowiązujących przepisów prawa (zwłaszcza z art. 23, 24, 27 k.r.o.) lub z zasad współżycia społecznego – prowadzi do zupełnego i trwałego rozkładu pożycia.
Co istotne, do przypisania jednemu z małżonków winy nie jest konieczne, aby jego zamiarem było spowodowanie tego rozkładu. Wystarczy możliwość przewidywania znaczenia i skutków danego działania (zaniechania). Dopiero działanie (zaniechanie) w stanie niepoczytalności lub zakłócenia czynności psychicznych wyłącza możliwość przypisania winy rozkładu pożycia. Przy czym warto zwrócić uwagę na fakt, iż choroba psychiczna małżonka nie wyklucza przypisania mu winy rozkładu pożycia małżeńskiego. Zależy to od rodzaju choroby, a także od tego, czy przyczyną rozkładu pożycia było jedno konkretne zdarzenie (np. fakt zdrady), czy też występuje wiele przyczyn rozłożonych w czasie.
Za działanie zawinione należy uznać również sytuację, gdy małżonek sam wprowadza się w stan zaburzenia czynności psychicznych (np. przez użycie alkoholu albo narkotyków) albo w okresach remisji choroby psychicznej świadomie nie kontynuuje leczenia, przez co dochodzi do nawrotów, powodujących groźne dla rodziny zachowania.
Naruszenie obowiązków małżeńskich
Jakie zatem obowiązki muszą zostać naruszone przez małżonka, by sąd mógł przypisać mu winę rozkładu pożycia? Są to zarówno obowiązki sformułowane bezpośrednio w prawie, jak i te, dla których źródłem są tylko zasady współżycia społecznego. Chodzi tu przede wszystkim o naruszenie obowiązków: wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy, lojalności i wierności, współdziałania dla dobra rodziny. Za zawinione przyczyny rozkładu należy uznać nie tylko naganne zachowanie się wobec współmałżonka, ale także względem dzieci i innych osób bliskich.
Stwierdzenie w wyroku rozwodowym winy małżonka w powstaniu rozkładu pożycia stanowi ujemną ocenę moralną jego postępowania, która może pociągnąć za sobą określone skutki prawne. Nie ma natomiast znaczenia okoliczność, który z małżonków ponosi winę “większą”, a który “mniejszą” – sąd nie stopniuje pojęcia winy. Orzekając o winie rozkładu pożycia małżeńskiego, sąd ma tylko dwie możliwości: może orzec o wyłącznej winie jednego z małżonków albo o tym, że oboje małżonkowie są współwinni.
Kiedy sąd orzeka rozkład pożycia z wyłącznej winy małżonka?
Wyłączność winy jednego z małżonków oznacza, że tylko po jego stronie występują zawinione przyczyny rozkładu, a po stronie drugiego z małżonków przyczyn takich brak.
Najczęstszymi zawinionymi przyczynami rozkładu pożycia małżeńskiego są:
1) w sferze uczuć: zdrada, nielojalne postępowanie, poniżanie, awantury, przemoc, odmowa współżycia;
2) w sferze gospodarczej: odmowa pracy zarobkowej w miarę sił i możliwości, nieprzyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny, brak współdziałania w prowadzeniu domu i wychowaniu dzieci;
3) w sferze fizycznej: odmowa współżycia, przemoc, porzucenie.
Przyczyny te często przenikają się wzajemnie i obejmują jednocześnie kilka sfer życia rodzinnego. Dla sądu ważny jest również moment wystąpienia poszczególnych przyczyn rozkładu pożycia. Jeśli bowiem np. zdradzony małżonek związał się z osobą trzecią już po tym, jak nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia małżeńskiego, nie ponosi on winy tego rozkładu i nie ma przeszkód, aby sąd orzekł rozwód z wyłącznej winy małżonka, który dopuścił się zdrady.
Najczęstsze przyczyny rozwodów
Rozważając kwestię winy w odniesieniu do zdrady małżeńskiej, warto pamiętać, że nie ogranicza się ona do fizycznego aktu seksualnego. Może polegać także na stwarzaniu pozorów zdrady, to jest na zachowaniach, które u osób postronnych mogą wywoływać przekonanie o pozostawaniu przez małżonka w bliskich relacjach z osobą trzecią. Zdrada to również pozostawienie żony czy męża samych, a spędzanie czasu z inną osobą, zerwanie więzi uczuciowych i przeniesienie uczuć na inną osobę, brak szczerości co do rzeczywistych uczuć (tzw. zdrada emocjonalna). Symptomami tego typu zdrady mogą być np. kontakty na portalach społecznościowych, gdzie nawiązuje się bardzo bliskie więzi z innymi osobami, co sprawia, że osoba męża czy żony schodzi na drugi plan, natomiast najważniejsze kwestie życiowe omawiane są z partnerem bądź partnerką “internetową”.
Częstym powodem rozpadu pożycia małżeńskiego jest również tak zwana niezgodność charakterów, która ujawnia się w różnych sposobach spędzania czasu, różnych metodach wychowania dzieci, a nawet różnych światopoglądach i ich zmianie (łącznie ze zmianą wyznania). Określenie, czy winę rozkładu pożycia ponoszą wówczas oboje małżonkowie, czy jedno z nich, wymaga od sądu ustalenia m.in. tego, na ile te różnice charakterów były znane małżonkom w chwili zawarcia związku małżeńskiego, czy małżonkowie czynili jakieś ustalenia w tych kwestiach, a jeśli tak, to czy zostały one naruszone przez któreś z nich i z jakich przyczyn, a także czy któreś z małżonków wykazywało upór i nieustępliwość w forsowaniu swojego modelu życia.
Konsekwencje orzeczenia o winie
Po pierwsze, wyłączna wina małżonka, który żąda rozwodu, ma istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości orzeczenia rozwodu. Rozwód nie jest bowiem dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia. Możliwe są jednak pewne wyjątki od tej zasady. Pisałem o tym więcej, omawiając negatywne przesłanki rozwodowe.
Po drugie, ustalenie, który z małżonków jest winny rozkładu pożycia, może mieć wpływ na orzeczenie w przedmiocie władzy rodzicielskiej. Co prawda wina rozkładu pożycia sama przez się nie powoduje pozbawienia małżonka władzy rodzicielskiej, jej zawieszenia lub ograniczenia. Jednakże stwierdzenie winy małżonka nakłada na sąd obowiązek starannego zbadania, czy dany małżonek będzie po rozwodzie sprawował władzę rodzicielską zgodnie z dobrem dziecka oraz interesem społecznym.
Po trzecie wreszcie, orzeczenie o winie rozkładu pożycia małżeńskiego ma wpływ na rozłożenie obowiązku alimentacyjnego między byłymi małżonkami. Małżonek, który został uznany za wyłącznie winnego rozpadu małżeństwa, nie może żądać od niewinnego małżonka alimentów. Z kolei małżonek niewinny może zażądać od małżonka winnego alimentów. Uzyska je, jeśli rozwód pociągnął za sobą istotne pogorszenie jego sytuacji materialnej. Co istotne, małżonek niewinny nie musi znajdować się w stanie niedostatku. Obowiązek alimentacyjny nie jest w tym wypadku również ograniczony czasowo – jego wygaśnięcie powoduje tylko zawarcie przez małżonka uprawnionego nowego związku małżeńskiego. Natomiast małżonkowi wyłącznie winnemu rozpadu pożycia małżeńskiego nie przysługują alimenty, nawet gdyby znalazł się on w trudnej sytuacji majątkowej (w niedostatku).
Zanim sąd orzeknie o winie któregoś z małżonków (lub obojga), musi przeprowadzić postępowanie dowodowe, co sprawia, że sprawa rozwodowa jest dłuższa i bardziej stresująca niż w przypadku nieorzekania o winie na zgodny wniosek stron. Postępowanie dowodowe wiąże się najczęściej z przesłuchaniem świadków – członków rodziny, przyjaciół czy współpracowników rozwodzących się małżonków. Warto jednak pamiętać, że z uwagi na to, że sprawa rozwodowa dotyczy kwestii prywatnych i jest związana z roztrząsaniem częstokroć intymnych problemów, toczy się z wyłączeniem jawności.